Şamahı Azerbaycanın en eski şehirlerindendir. Şamahı şehrinde toprak altında en az beş medeniyet korunmaktadır. Erken Tunç Çağı, Antik Çağ, Erken Orta Çağ, Şirvanşahlar, Safeviler, Şirvan hanlığı, 19-20. yüzyılların kültürel katları her kazı çalışmalarında yüze çıkmaktadır. 1 saylı okulun avlusundakı saray kalıntıları, Antik Hınıslı Ören yeri, Mirze Alekber Sabirin Hatıra Müzesinin yeri, yollar yapılarken bulunan bina kalıntıları, Kale duvarları, su ovdanları (kuyuları) Şamahının kompleks korunmasını zaruri etmiştir. Buna Şamahının etrafındaki Şahhandan ve Yedi Künbet mezarlıkları da dahil edilmelidir. Şamahının ismi ilk kez Batlamyusun eserinde Kamahiya olarak geçmektedir. Şamahı gibi bin yılların şehrinin devlet tarafından Koru ilan olunması gecikmektedir. Şamahı gibi payitaht (başkent) şehir dünyanın her yerinde korunmaktadır. Ben bir arkeolog, tarihci ve kültürel miras uzmanı gibi Şamahı şehrinin yerüstü tikilileri ve infrastrukturunu esas almadan da kompleks şekilde Koru ilan olunmasının vacipliğini bildirmişem.
Tarih çok büyük ve kadim şehirler görmüştür. Bu şehirler bazen imperatorlukların başkenti olup, bazen de küçük devletlerin. Ur, Babil, Suz, Roma, İstanbul, Bağdatı hatırlayanda yüzyılların o tarafında kadimden kadim Şamahı şehri de görünmektedir. Eski şehirlerin zenginliğinden farkı bulunmayan Şamahı mirası bugün gözle görünmemektdir, sesi işitilmemektedir. Çünki, Eski Şamahı çağdaş Şamahının ağırlığı altında uyuyur.
UNESCO niye Şamahıdan habersizdir? Niye Dünya Mirası listesinde Şamahının ismi geçmemektedir? Şamahı, Şirvanşahların o bin yıllık tarihinin yadigarı niye devlet kayıt defterlerine parça parça alınmıştır? Soruları kendi kendime cevaplandırdığımda anladım ki, Koru gibi devlet kayıt defterlerine alınmasa Şamahı dünyadaki tarihi önemine zor kavuşsun. Bu amaçla, kamuoyu incelemek için dünya seviyeli change.org internet sitesinde imza kampanyası başlatdım (www.change.org/p/farizkhalilli-gmail-com-%C5%9Famax%C4%B1-qoruq-olsun). Yüzlerle insan kampanyanı imzalayarak Şamahı şehrinin Koru ilan olunmasına destek verdi, vermektedir.
Koruya neler dahil olmalıdır? Koruya Şamahı şehrinin yer altındaki kadim arazisi (muhafıza şeridi belirlenmelidir), Gülistan Kalesi, Antik Hınıslı Ören Yeri, Şahhandan mezarlığı ve Yedi Künbet mezarlığı dahil edilmelidir. “Bin Yılların Taşlaşmış Yaddaşı – Şamahı şehri” 2018 yılında Koru ilan edilerse ve karşıdaki 3 yılda planlı işler yapılarsa, inanıram ki, 3 yıldan sonra Dünya Mirası listesine dahil ola biler. Şamahının kültürel mirasının buna hakkı vardır.
Yunan-Roma müelliflerinden olan coğrafyacı ve astronom Klaudyos Batlamyus (70-147. yıllar) “Coğrafya dersliği” eserinde Kafkas Albanyasının 29 şehir ve kasabalarının isimlerini ve coğrafi koordinatlarını vermiştir. Bu eserin Beşinci kitabının 11. fasılında 4. sırada “Gösterilen nehir (Alazan nehri olduğu ihtimal edilir) ve hem de Kafkaslardan başlanan Alban nehri arasında” Mamahiya (coğrafi koordinatları – 79°45′ – 45°40′) şehrinin ismi verilmektedir. Araştırmaçılar Mamahiya (bazen Kamahiya) şehrinin çağdaş Şamahı yakınlığındaki Antik Hınıslı Ören Yerinde harabesi bulunmuş şehir yeriyle aynılaştırır ve onu Kadim Şamahı adlandırırlar. Şehrin isminin baş harfının değişmesine geldikde ise bu, yunan dilinde sert “ş” ünsüzünün bulunmaması ile izah edilir.
Bazı Arap kaynaklarında Şamahı şehrinin ismi 10-11. yüzyılların olayları ile bağlı olarak Yezidiye gibi yazılmaktadır. 17. yüzyıl türk tarihcisi Müneccimbaşının yazdığına göre Yezidiye şehrini 918 yılında Şirvan hakimi olan Ebu Tahir Yezid inşa ettirmiştir. Vladimir Minorskinin fikrince Ebu Tahir Yezid ancak geçmiş kasabanı abad ederek kendi ismi ile adlandırmıştır.
14. yüzyılın tarihci ve coğrafyacısı Hamdullah Gazvini Şirvan ve Şamahı hakkında konuşurken gösterir ki: “Şamahı Şirvanın kasabasıdır. Beşinci iklime dahildir (tul dairesi 82°30′, arz dairesi 40°39′). Anuşiravan ismine yaptırılmıştır. Havası sıcağa meyillidir. O, (Şirvanın) kalan yerlerine nispeten en iyisidir.
Halk arasında olan efsaneye göre Şamahı iki ismin birleşmesinden yaranmıştır. Bu bilgiye göre kelimenin birinci hissesi “Şah”, yani “büyük”, ikinci hissesi ise “Mah”, yani “şehir” kelimelerinin birleşmesinden yaranan “Şah mah-ı”, yani “Büyük şehir” demektir.
Sovyet döneminde Şamahı şehrini araştıran arkeolog Hüseyin Ciddi Şamahı (Kamahiya) ismi ile türkdilli kimak tayfaları arasında ilişki kurar. 11. yüzyıl müelliflerinden biri kimakları İrtış nehri kıyılarında gördükten sonra onların bura eski zamanlarda geldiklerini göstermektedir. İstahri kimakların hun, hazar ve kıpçaklar gibi türk tipine ait olduğunu gösterir. Vasili Bartold kimakın türk dilindeki “iki oymak”la ilişkili olduğunu bildirmektedir.
Şamahı şehrinin ister somut, isterse de soyut kültürel mirasına baktığımızda bele bir mirasın şimdiye kadar UNESCO Dünya Mirası listesine dahil olmamasının sebebleri anlaşılmamaktadır. Azerbaycanın kültürel mirasına ve turizmine gösterilen son zamanlardaki devlet yardımı imkan verir ki, Şamahı şehrinin dünya mirası gibi öğrenilmesi, kalıntıların konservasyon ve restavrasyonunun yapılması, müzelerin zenginleşmesi, kültürel mirasın promosyonu Azerbaycan ekonomisinin, özellikle turizmin gelişmesinde önemli adım olacaktır.
