Arkeoloji turizm turizmin yeni alanlarından biridir. Eslinde kültür turizminin içerisinde yer alan ve insanların eski devrlere, geçmişe ilgisinden doğan istek esasında formalaşan bu turizm alanı kendi özelliği ile ferqlenir. Arkeoloji turizm esasen iki anlamda anlaşılmaktadır: arkeoloji kazı alanlarının gezilmesi ve arkeoloji kazılara belli dönemlerde katılım. Arkeoloji turizmin hedef kitlesi toplumun entellektüal kesimi ve arkeolojiyle çocukluğundan ilgilenen değişik uzmanlık sahipleridir. Her hansı politikacı, banka çalışanı, hekim, ressam ve diğer istenilen uzmanlık sahipleri yıllık izinlerini daim arzusunda oldukları arkeoloji kazı alanında geçire bilerler. Bu turizm alanının gelişimi hem turizm ekonomisine yeni ürün sunmaktadır, hem de arkeolojinin bir bilim dalı gibi innovativliğini artırmaktadır.
MİRAS Derneğinin başkanı ve bu alanda bir ekspert gibi ben arkeoloji turizmle ilk defa 2008 yılında tanıştım. Perunun Lima şehrinde aynı yıl geçirilecek 4. Uluslararası Arkeoloji Turizm Kongresi hakkında bilgi almağım beni arkeoloji turizmini araştırmağa sevk etti. Doğrudur, yolun uzaklığı ve lazımi finansı bulmamağım benim aynı kongreye katılmağıma engel oldu. Lakin ben bununla yeni bir alanı keşf etmiş oldum.
Arkeoloji turizm ürününün ortaya çıkması için üç esas yolu izlemek lazımdır: araştırma, konservasyon ve promosyon. Aslında bunu arkeolojiyle ilişkilendirmek olar, lakin kesin olarak arkeoloji turizm ürünü ortaya çıkarılacaksa, bu noktalar dikkate alınmalıdır.
Şimdiye kadar Azerbaycanda arkeoloji turizm alanında üç büyük projenin tarafdaşı ve eksperti oldum. Bu projeler “Orta Çağ Aksu şehri Arkeoloji turizm alanı”, “Azerbaycanda arkeoloji turizmin geliştirilmesi ve promosyonu” ve “Genel Kültürel Miras Şehirleri Uluslararası Arkeoloji turizm projesi”dir.
Orta Çağ Aksu şehri Arkeoloji turizm alanı projesi MİRAS Derneğinin mustakil projesi olup, Azerbaycan Bilimler Akademisi Milli Azerbaycan Tarihi Müzesi ile Arkeoloji ve Etnoğrafi Enstitüsü işbirliğinde uygulanmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Aksu Valiliği projeye destek vermiştir. Afşarlar devletini kuran ve 18. yüzyılın 30-40-lı yıllarında hakimiyette olan Nadir şahın inşa ettirdiği Ağsu şehri o zaman Kafkasların en büyük şehri sayılırdı. Arkeoloji bakımdan hiç zaman öğrenilmeyen 400 dönümlük şehrin 15 dönümünü Aksu arkeoloji ekibi 2010-2012 yıllarında öğrendikten sonra, kazı alanlarının üzeri çelik konstrüksiyon ile örtülmüş, kalıntıların konservasyonu yapılmış, içerisinde sergi odaları teşhir edilmiştir. Uzmanlar Orta Çağ Ağsu şehri arkeoloji turizm alanı projesini bilimsel ve inovatif proje gibi değerlendirmişler. Hazırda turistlerin her mevsimde geze bilecekleri bu arkeoloji alan Azerbaycanın kazı alanlarının yerindece görmek imkanı olan azsayılı yerlerinden biridir. Kitaplar, seminer ve kongreler, infoturlar bu arkeoloji turizm projesinin verimliliğini artırmış, hiç zaman ziyaret edilmeyen arazi sadece 2017 yılında 8000 turist kabul etmiştir.
Azerbaycanda arkeoloji turizmin geliştirilmesi ve promosyonu projesi de MİRAS Derneğinin mustakil projesi olup, Azerbaycanın Cumhurbaşkanı yanında Sivil Toplum Kuruluşlarına Devlet yardımı Fonu tarafından finanse edilmiştir. 2011 yılının Ağustos, Eylül ve Ekim aylarını kapsayan proje çerçevesinde universitelerde seminerler vermek, arkeoloji turizmi ve perspektifli sit alanlarını tanıtan “Azerbaycan incileri” kitabını yayınlamak, “Azerbaycan abideler diyarıdır” belgeseli çekmek ve www.archaeotourism.az vebsitesini kurmak esas görevimiz idi. Amaçımız arkeoloji turizmin Azerbaycanda yeni bir turizm alanı gibi tanıtılmasına çalışmak idi. Projenin başlanğıcında incelediğimiz zaman internet arama sitelerinde yüze çıkmayan Azerbaycanca “arkeoloji turizm” ifadesine projenin sonunda yüzlerce rastlanmıştır.
Genel Kültürel Miras Şehirleri Uluslararası Arkeoloji turizm projesi Azerbaycan Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığının projesi olup, İslam İşbirliği Örgütünün ekonomi kolu olan COMCEC tarafından finanse edilib. Amaç Azerbaycan, Türkiye, Uzbekistan ve Kazakistanın arkeoloji turizm potansiyelini öğrenmek ve neticede uluslararası arkeoloji turizm turunu yapmak olmuştur. 2014 yılının Nisan-Ekim aylarında uygulanan projenin araştırma raporu ve tur-program hazırlanıp, bununla ilgili Eylül ayında dört ülkenin nümayendelerinden oluşan seminer yapılmıştır.
Bölgesel projelerden başlayarak uluslararası projelere kadar arkeoloji turizm alanında yapılan araştırmalar göstermiştir ki, devlet-özel-stk ilişkilerinin kurulmasında müstesna imkanlar sunan bu turizm alanı yakın gelecekde daha çekici olacaktır. Turizm temayüllü eğitim müessiselerinde arkeoloji turizmin öğretimine ihtiyaç vardır. Arkeoloji turizm öğretilerken sadece arkeoloji ve turizm yönü esas alınmamalı, çevre ve sosial mühitle birlikte tedris edilmelidir. Arkeoloji turizm potansiyeli olan abideler esas alınmalı ve dersler onların üzerinde kurulmalıdır.
Arkeoloji turizmle ilgili uluslararası ve Avrupa değerleri halen tam formalaşmamıştır. Kafkas bölgesi ve Türk dünyası olarak bu alanın gelişmesinde yer almakla yanısıra, arkeoloji turizm değerlerinin formalaşmasına da yardımçı olabiliriz.
