1576–1580 yıllarında, İstanbul’da, Padişah III. Murat’ın müneccimbaşılığına getirilen Takiyettin (1520–1585) bir rasathane kurulmasını teklifini kabul ettirmişti.[1]
Aşağı yukarı aynı tarihlerde Tycho Brahe (1546–1601) Danimarkalı bir soylu olup, kendisine ait Hveen adasında, iki büyük astronomi sarayı inşa ettirmiştir. [2]
Ekmeleddin İhsanoğlu’nun yazdığı gibi “Rasathane bazı siyasi çekişmeler sebebiyle ve dini gerekçeler ileri sürülerek 4 Zilhicce 987/22 Ocak 1580 tarihinde Padişah’ın emriyle Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa tarafından yıkılmıştır.”[3] Tophane Rasathanesi, Şeyhülislam Ahmet Şemseddin Efendinin, Padişaha sunduğu, “gökleri rasat etmenin uğursuz ve her nerede bu işe teşebbüs edildiyse, devletin mahiv ve harap olduğunu” ifade eden arizası (jurnal) üzerine, aynı gece (Zilhice 4, 987 yılı, 1580’e isabet ediyor) verilen emirle, Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa tarafından (top ateşiyle !) bir gecede yerle bir ediliyor. Türkiye’de bundan sonraki ilk rasathane 1911’de Fatin Hoca’nın Kandilli Rasathanesi olacaktır. Oysa, Avrupa’da 17. yüzyılda, teleskoplu rasathaneler dönemi başlamaktadır. [4]
Keşke yıkılan sadece rasathane olsaydı, süreç içerisinde “medreselerde yavaş yavaş akli ve müspet ilimler itibardan düşmüş ve dersler daha ziyade fıkıh alanı içine kapanmıştı. Matematik, astronomi, felsefe gibi dersler, her ne kadar tamamiyle ortadan kalkmış değilse de, herhalde ikinci planda kalmıştır.”[5] Taşköprülüzade ve Kâtip Çelebi gibi önemli isimler XVI. yüzyıldan itibaren Ulum-i Akliye denilen mantık, matematik, geometri, astronomi gibi bilimlerin medreselerden kaldırılmasından yakınırlar.[6]
Buna karşılık aynı tarihlerde Avrupa kurulan bir rasathane devlet tarafından destek görmekteydi. “1599’da Macaristan ve Bohemya kralı II. Rudolf, Tycho Brahe’yi Prag’a çağırıp kendisine İmparatorluk Matematikçisi unvanı verir. Tycho Brahe hocamız, çalışılmalarına 25 yıl aralıksız devam edecek, astronomiyi geliştirecek ve Johannes Kepler gibi bir bilginin yetişmesine zemin hazırlayacaktır.”[7]
İki rasathaneyi karşılaştıran çalışmalar İstanbul Rasathanesi’nin teknolojik açıdan Avrupa’dakine göre epeyce ileride olduğunu göstermektedir. [8]
Brahe’in araştırmaları Kepler tarafından değerlendirildi, ardından Galilo geldi. Böylece modern bilimsel yöntem hayat buldu. Ardından Endüstri Devrimi ve Aydınlanma geldi Avrupa’ya.
Bizde ise Rasathane yıkıldı, medreselerden Ulum-i Akliye kaldırıldı sonuç olarak eğitim medeniyetten koptu. Yiğit düştüğü yerden kalkar derler. Nerede düştüğümüzü bilmeliyiz, nasıl ayağa kalkacağımızı da saptayabilelim.
İslami gelenekte sadece “dini ilimleri” öne çıkaran yaklaşıma “ilmihal perspektifi” adını veriyoruz. Dini ilimlerin yanı sıra “doğa ve matematik bilimlerini” de önemseyen yaklaşıma ise “medeniyet perspektifi” adını veriyoruz. İlmihal perspektifi indirgemeci iken medeniyet perspektifi bütüncül bir yaklaşımdır. Din algısında, ilmihal ve medeniyet perspektiflerinin karşılaştırması ayrı bir yazının konusu olacaktır.
[1] Yavuz Unat, Osmanlı Astronomisine Genel Bir Bakış, “Osmanlı Astronomisine Genel Bir Bakış”, Osmanlı, Cilt 8, Yeni Türkiye Yayınları, Editör: Güler Eren, Ankara 1999, s. 411–420. (Yeni Türkiye, 701 Osmanlı Özel Sayısı III, Yıl 6, Sayı 33, Mayıs-Haziran 2000, s. 674–683). İnternetten erişmek için http://80.251.40.59/humanity.ankara.edu.tr/unat/yu/M06.pdf
[2] Prof. Dr. Ergun Türkcan, Bilimsel Devrim Ve Osmanlı Dünyası, Mülkiye • Cilt: Xxııı • Sayı: 218, s. 50-72
[3] Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu, XVI. Yüzyılda Osmanlı Astronomisi Ve Müesseseleri www.akat.org/ast_tarihinden/osmanli_astronomisi/
[4] Prof. Dr. Ergun Türkcan, Bilimsel Devrim Ve Osmanlı Dünyası, Mülkiye • Cilt: Xxııı • Sayı: 218, s. 50-72
[5] A. Adnan Adıvar; Osmanlı Türklerinde İlim, İst.-1991, Remzi, Beşinci basım, s. 126
[6] Dr Yaşar Sarıkaya, Medreseler ve Modernleşme, İstanbul-1997, İz Yay., s.37. Medreselerde okutulan bilimler ve konuyla ilgili Osmanlı bilginlerinin eleştirileri için bkz., Adem Akın- Remzi Demir, Saçaklızade Muhammed İbn Ebi Bekr El-Mar’aşı ve Tertib El-‘Ulum Adlı Eseri, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 16, 2004 İnternetten erişmek için http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1273/14659.pdf
[7] Matematik Dünyası, 2005 Güz www.matematikdunyasi.org/arsiv/PDF/05_3_112_112_TAKIYUDDIN.pdf
[8] İki rasathanenin karşılaştırması için bkz., Yavuz Unat, Osmanlı Astronomisine Genel Bir Bakış, “Osmanlı Astronomisine Genel Bir Bakış”, Osmanlı, Cilt 8, Yeni Türkiye Yayınları, Editör: Güler Eren, Ankara 1999, s. 411–420. (Yeni Türkiye, 701 Osmanlı Özel Sayısı III, Yıl 6, Sayı 33, Mayıs-Haziran 2000, s. 674–683). İnternetten erişmek için http://80.251.40.59/humanity.ankara.edu.tr/unat/yu/M06.pdf Urungu Akgül, Osmanlı’nın Uzaya Bakan Gözü Takiyyüddin ve İstanbul Rasathanesi, Bilim ve Teknik Dergisi, Şubat 1997, s. 34-40 www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/biliminsanlari/caginiasanlar/S-351-34.pdf Dr.
